Το έθιμο της χελιδόνας και τα κάλαντα του Μάρτη

Ο Μάρτης είναι ο πρώτος μήνας της Άνοιξης.

Οι μητέρες δένουν ακόμα και σήμερα στα χέρια των παιδιών τους ένα βραχιόλι από πολύχρωμες κλωστές, που το λένε «μάρτη», για να μην τα «μαυρίσει» ο ήλιος. Είναι ένα μαγικό προφύλαγμα για τη νέα εποχική περίοδο. Το περίδεμα αυτό το φορούσαν τα παιδιά ως τη Ανάσταση ή ώσπου να πρώτο δουν χελιδόνι.

Το μήνα αυτό τα παιδιά έφτιαχναν ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδόνας, το οποίο στόλιζαν με ζουμπούλια. Έπειτα το γύριζαν από σπίτι σε σπίτι σ' όλο το χωριό τραγουδώντας τραγούδια για τον ερχομό των χελιδονιών. Οι νοικοκυρές έδιναν στα παιδιά λεφτά, λάδι, κρασί, αλεύρι, σιτάρι. Τα λεφτά καθώς και τα προϊόντα αυτά τα αφιέρωναν τα παιδιά στην εκκλησία.

Είναι σημαντικό ότι το έθιμο αυτό επιβιώνει από τους αρχαίους Έλληνες και σε άλλα μέρη της πατρίδας μας όπως στη Μακεδονία, Θράκη, Δωδεκάνησα. Πρόκειται για τα λεγόμενα «χελιδονίσματα» τα ανοιξιάτικα κάλαντα.

Την πρώτη Μαρτίου τα παιδιά γυρνάνε στα σπίτια κρατώντας ένα αρθρωτό ομοίωμα χελιδονιού, την «χελιδόνα», και τραγουδούν ένα είδος καλάντων, τα χελιδονίσματα. Το έθιμο της χελιδόνας, έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα και επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας σε πολλές περιοχές του Νομού Καρδίτσας (Παλαμά, Μουζακίου, Λίμνης Πλαστήρα, Σοφάδων κ.α.)

Σύμφωνα με τον κ. Απόστολο Φιρφιρή, Πρόεδρο του Κέντρου Πολιτιστικών Ερευνών Πεδινής Θεσσαλίας, για το παιδικό δρώμενο, το τραγούδι της χελιδόνας (τα κάλαντα της άνοιξης), (στην περιοχή του Παλαμά) τα παιδιά κρατούν ξύλινο ομοίωμα της χελιδόνας, το οποίο περιστρέφεται πάνω σε βάση φτιαγμένη με διαφορετικό τρόπο σε κάθε σπίτι.

xelidonismata palama4Παλαιότερα στη βάση (κόθρο) είχαν κρεμασμένες «κοκαλίτσες» (κελύφη από σαλιγκάρια) οι οποίες δημιουργούσαν πραγματική «συναυλία» στην περιστροφή της χελιδόνας.
Γύρω από το μικρό ξύλινο ιστό της χελιδόνας μαζεύεται ένα σχοινί το οποίο τραβούν τα παιδιά για να γυρίζει η χελιδόνα γρήγορα. Τα παιδιά γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας το τραγούδι της χελιδόνας παίρνοντας διάφορα φιλοδωρήματα. Το τραγούδι όπως διασώθηκε μέχρι σήμερα λέγει:

Μάρτης ήρθε
καλώς μας ήρθε
χελιδόνα έρχεται
θάλασσα επέρασε
έκατσε και λάλησε
και γλυκά κελάηδησε
Μάρτη, Μάρτη μου καλέ
και Φλεβάρη χιοναρέ
κι ο Απρίλης ο γλυκύς
έφτασε δεν είναι αργά
τα πουλάκια κελαηδούν
κελαηδούν κι αυγά κλωσούν
κι ανεβαίνουν στα κλαριά
και φωνάζουν με χαρά
Μάρτης ήρθε.

Στις περισσότερες περιπτώσεις τα παιδιά τελειώνουν με τις φράσεις: Μέσα Μάρτης όξου τα ψήλια (Μέσα Μαρτς όξ' τα ψήλια). Είναι μια παλιότερη ευχή για τα αγροτικά σπίτια με τους αχυρώνες και τους στάβλους που το χειμώνα «γέμιζαν» ψήλους. Παλαιότερα τα παιδιά έπρεπε να σηκωθούν νύχτα για να ξεκινήσουν το τραγούδι. Έπρεπε λέει να προλάβουν τον ερχομό της Άνοιξης με τραγούδι για να πάνε όλα καλά. Για τις ώρες αυτές της νύχτας, μέχρι να ξημερώσει η πρώτη μέρα της άνοιξης, ειπώθηκαν από την πιτσιρικάδα πολλά για στοιχειά, φαντάσματα, καλότυχες, λάμιες, δρίμες που βγαίνουν από την παιδική φαντασία απ' αυτά που άκουγαν.

Το τραγούδι της χελιδόνας «χελιδόνισμα», όπως λέγεται σε διάφορες περιοχές, ήταν σίγουρα πιο μεγάλο, αλλά ξεχάστηκαν οι τελευταίες του στροφές όταν το έθιμο άρχισε να φθίνει. Τούτο αποδεικνύεται από μία στροφή που καταγράψαμε στον Παλαμά από ηλικιωμένους παλαιότερα:

Άφ'σα σύκα και σταφύλια
και σταυρό στη θυμωνίτσα
γύρ'σα πίσω δεν τα βρήκα
βρήκα στάρια φυτρωμένα
και αμπέλια κλαδεμένα.

Είναι λόγια που μπαίνουν στο στόμα της χελιδόνας και που θέλουν να τονίσουν τις αλλαγές που έγιναν στη φύση στο διάστημα αυτό από τον καιρό που έφυγε η χελιδόνα μέχρι τώρα που γύρισε. Άξιο θαυμασμού είναι ότι όχι μόνο το έθιμο αλλά και το ίδιο το τραγούδι παρουσιάζουν ομοιότητα με αυτό της αρχαιότητας που μας παρέδωσε ο Αθηναίος (Η, 60) γύρω στα 200 μ.Χ. αλλά ανάγεται σε πολύ παλαιότερα χρόνια. Το τραγουδούσαν και τότε τα παιδιά που περιέφεραν το ομοίωμα της χελιδόνας ζητώντας φιλοδωρήματα. Η ομοιότητα του αρχαίου τραγουδιού δεν είναι μόνο εννοιολογική αλλά και εν μέρει λεκτική:

Ήλθ' ήλθε η χελιδών
καλάς ώρας άγουσα
καλούς ενιαυτούς
επί γαστέρα λευκά
επί νώτα μέλαινα
παλάθαν συ προκύκλει
εκ πίονος οίκου.
Οίνου τε δέπαστρον
τυρών τε κάνιστρον
και πυρών α χελιδών
και λεκιθίταν
ουκ απωθείται…

Το αρχαίο τραγούδι παρουσιάζει ομοιότητα και με την τελευταία στροφή σ' ένα απ' τα τραγούδια του Λάζαρη τα γνωστά λαζαριάτικα που λέγει στον Παλαμά.

Το καλαθάκι μ' θελ' αυγό
κι η τσέπη μ' κουκουσίτσα *
κι του δεξί χειράκι μου
θελ' ένα παρατζέλου **

Μία παραλλαγή του τραγουδιού της χελιδόνας από την Αστρίτσα (Μπουλή) αναφέρει:

Μπαίνει βγαίνει η κυρά
φερ΄ αυγά σαρακοστά
για να δώσει στα πιδιά
που τραγούδησαν του Μαρτ'

Το έθιμο όπως μας πληροφορεί ο θρησκειολόγος M. Nilson έχει τις ρίζες του στην αγροτική λαϊκή λατρεία, σε θρησκευτικές και μαγικές δοξασίες.
Σήμερα στη Θεσσαλία σε λίγα χωριά συνεχίζεται το έθιμο. Σε πολλά χωριά σταμάτησε εδώ και λίγα χρόνια και μόνο οι ηλικιωμένοι το θυμούνται και το τραγουδούν όταν τους ρωτάς, νοσταλγώντας τα παλιά. Δεν πρέπει όμως να σταματήσει και όπου σταμάτησε πρέπει να αναβιώσει και να συνεχιστεί. Είναι εθνική μας υποχρέωση, ανάγκη επιτακτική, να συνεχιστεί. Διατηρήθηκε χιλιετηρίδες και δεν δικαιολογείται να σταματήσει σήμερα που οι εχθροί της πατρίδας μας φτάνουν στο σημείο να αμφισβητούν τα γεωγραφικά μας σύνορα.
Πολλές οικογένειες φτιάχνουν το ομοίωμα της χελιδόνας, τη «χελιδόνα» όπως τη λένε, μόνοι τους και εκεί ο καθένας βάζει το μεράκι του. Άλλα παιδιά χρησιμοποιούν τη “χελιδόνα” του πατέρα ή και του παππού που την έχουν φυλαγμένη καλά στο σπίτι τους. Οι μεγάλοι ξέρουν καλά την τέχνη της κατασκευής της «χελιδόνας». Υπολογίζουν το μέγεθος και το βάρος της ώστε να είναι “ζυγιασμένη”, να μαζεύει καλά το σχοινί και να γυρίζει γρήγορα και με άνεση. Ανάλογα με την κατασκευή η «χελιδόνα» έχει και διαφορετικό θόρυβο. Όταν είναι καλά κατασκευασμένη και «ζυγισμένη» χωρίς «τζόγο» και περιττές τριβές, ο μοναδικός θόρυβος που κάνει είναι αυτός της περιστροφής. Ακούγεται, δηλαδή, βούισμα και η «χεριδόνα» είναι επιτυχημένη στην κατασκευή και τότε τη λέμε «βαγκανούσα». Όταν, όμως, δεν είναι ζυγισμένη και έχει «τζόγο» στον ιστό, ακούγεται ο θόρυβος του ξύλου «κρρρ», για αυτό και τη λέμε «καρκαρούσα». Για τους ερευνητές των αρχαίων μουσικών οργάνων και τους μουσικολόγους το ομοίωμα της χελιδόνας θεωρείται ένα από τα αρχαιότερα μουσικά όργανα. Είναι άλλωστε μουσικό όργανο αφού συνοδεύει τραγούδι και σκοπό.

Αφού περάσει μία μέρα με ευχάριστη οικονομική δραστηριότητα, το μεσημέρι, οι πιτσιρικάδες θα κάνουν ένα απολογισμό για τα έσοδα, τα οποία και θα μοιράσουν μεταξύ τους.
Ύστερα θα φυλάξουν τη «χελιδόνα» στο σπίτι τους και θα πουν…… Και του χρόνου!

* Κουκουσίτσα, κουκόσια = το καρύδι
** Παρατζέλια = μικρά νομίσματα-παρατζέλια κρεμούσαν και οι καραγκούνες στις επίσημες μέρες. Τα παρατζέλια ήταν πιο μικρά σε μέγεθος απ' τα φλουριά και μικρότερης αξίας. Πολλές φορές οι καραγκούνες για να τα ξεχωρίσουν απΆ τα φλουριά που φορούσαν τα ονόμαζαν και λιανοφλούρια.

Το τέλος του Χειμώνα και τον ερχομό των χελιδονιών γιόρταζαν τα παιδιά από την αρχαιότητα με τα "χελιδονίσματα". Ο συγγραφέας Αθηναίος (2ος αιώνας μ.Χ.) έχει διασώσει ένα "χελιδόνισμα" που τραγουδούσαν τα παιδιά στη Ρόδο. Κρατώντας ένα ομοίωμα χελιδονιού, τριγύριζαν στην πόλη και ζητούσαν φιλέματα.

Στα πρώτα βυζαντινά χρόνια, το "ελληνικό" έθιμο της χελιδόνας θεωρήθηκε ειδωλολατρικό και στην αρχή απαγορεύτηκε από την εκκλησία. Παρ' όλα αυτά όμως τα παιδιά συνέχιζαν να τραγουδούν τον ερχομό της Άνοιξης και έτσι το έθιμο διατηρήθηκε όπως ακριβώς και στην αρχαιότητα. Σε κάθε μεριά της Ελλάδας, την 1η του Μαρτη τα παιδιά ξεχύνονταν στους δρόμους για να καλωσορίσουν τα χελιδόνια τους, τους αγγελιοφόρους της Άνοιξης. Κρατούσαν στα χέρια τους ένα ξύλινο χελιδόνι και του κρεμούσαν στο λαιμό κουδουνάκια . Πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και έλεγαν τα "χελιδονίσματα" ενώ τα κουδουνάκια συνόδευαν το τραγούδι τους.

Ήρθε ήρθε χελιδόνα
ήρθε και άλλη μεληδόνα
κάθισε και λάλησε
και γλυκά κελάηδησε:

Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,
και Φλεβάρη φοβερέ
κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις
καλοκαίρι θα μυρίσεις
Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις
πάλιν άνοιξη θ' ανθίσεις.

Σε άλλα μερη λένε:
«Του Μάρτη χελιδονίσματα»

Χελιδόνα έρχεται
από μαύρη θάλασσα
θάλασσα επέρασε
τη φωλιά δε ξέχασε
εν δυο, εν δυο.

Μάρτη, Μάρτη βροχερέ
και Απρίλη δροσερέ
τα πουλάκια κελαηδούν
τα δεντράκια φύλλα ανθούν
τα πουλάκια αυγά γεννούν
κι αρχινούν να τα κλωσούν.

Χαρακτηριστικό είναι ένα άλλο ανοιξιάτικο έθιμο της βροχής, που σχετίζεται με την ανησυχία του αγροτικού κόσμου για τη βροχή και γίνεται συνήθως λίγο πριν τη Μεγάλη Εβδομάδα. Μαζεύονταν λοιπόν παιδιά μέχρι δεκαοκτώ χρονών και ορίζονταν με κλήρωση ένα από αυτά που το έντυναν με χόρτα.

Έπειτα έπαιρναν ένα παγούρι και ένα ποτήρι και γύριζαν από σπίτι σε σπίτι. Στο κάθε έριχναν στο ντυμένο με χόρτα παιδί ένα ποτήρι νερό, το οποίο κουνιόταν με αποτέλεσμα να στάζει κάτω το νερό. Κάθε φορά έλεγαν την παρακάτω προσευχή:
«να βρέξει αγαπημένε Θεέ να μεγαλώσουν τα σπαρτά».

ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Μάρτης μας ήρθε,καλώς μας ήρθε
τα χελιδόνια έρχονται από την Αραβία,
μας φέρνουνε την άνοιξη κι όλο το καλοκαίρι
και ΄μεις για τούτο ήρθαμε, να πούμε καλημέρα
και να παρακαλέσουμε Χριστό και Παναγία
να μας βοηθά παντοτινά και όλοι με υγεία. Και του χρόνου!

ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑ ΣΑΜΟΥ (1o)

Δόνι, χελιδόνι
ήρθες, καλώς ήρθες.
Φκιάσε τη φωλιά σου
κάμε τα πουλιά σου
φκιάστηνε στο σπίτι
κανένας δεν τη γκίζει.

ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑ ΣΑΜΟΥ (2o)

Το χελιδόνι το πουλί
πάει πέρα κι’ έρχεται
πάει και ξανάρχεται
στήνει μήνυμα και λέει
πως είναι καλοκαίρι.

ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑ ΡΟΔΟΥ

Το χελιδόνισμα της Ρόδου, ένα ανώνυμο δημώδες άσμα, παραδίδεται από τον Αθήναιο (ακμή: περ. 200 μ.Χ.), ο οποίος αντλεί τις πληροφορίες του από το έργο Περὶ τῶν ἐν Ρόδῳ θυσιῶν του ιστοριογράφου Θέογνη, που δεν γνωρίζουμε πότε έζησε. Το άσμα είναι πιθανώς πολύ παλαιότερο, ενδεχομένως παλαιότερο και από τον 5ο αι. π.Χ., αφού ο Αριστοφάνης φαίνεται να έχει υπόψη του κάποιο χελιδόνισμα. Το τραγουδούσαν παιδιά που πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι τον μήνα Βοηδρομιώνα (περ. 15 Φεβρουαρίου-15 Mαρτίου), δηλ. όταν έρχονταν τα χελιδόνια, οι προάγγελοι της άνοιξης. Στα παιδιά έδιναν γλυκίσματα, άλλα φαγώσιμα ή ακόμη και κρασί.

Τα άσματα αυτά. ανάλογα των οποίων υπάρχουν και σήμερα, κατά κανόνα συνδέονται με κρίσιμες μεταβάσεις μέσα στον κύκλο του έτους (πρωτοχρονιά, αρχή της άνοιξης κ.ά.) και έχουν συχνά ευετηρικό χαρακτήρα, αποσκοπούν δηλ. στο να φέρουν "καλή χρονιά". Παρόμοια χελιδονίσματα έχουν καταγραφεί στους νεότερους χρόνους σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Πανελλήνια γνωστό είναι το «ήρθε, ήρθε η χελιδόνα...».

“Το Χελιδόνισμα της Ρόδου”

ἦλθ᾽ ἦλθε χελιδών
καλὰς ὥρας ἄγουσα,
καλοὺς ἐνιαυτούς,
ἐπὶ γαστέρα λευκά,
5ἐπὶ νῶτα μέλαινα.
παλάθαν σὺ προκύκλει
ἐκ πίονος οἴκου
οἴνου τε δέπαστρον
τυροῦ τε κάνυστρον·
10καὶ πύρνα χελιδών
καὶ λεκιθίταν
οὐκ ἀπωθεῖται· πότερ᾽ ἀπίωμες ἢ λαβώμεθα;
εἰ μέν τι δώσεις· εἰ δὲ μή, οὐκ ἐάσομες·
ἢ τὰν θύραν φέρωμες ἢ τὸ ὑπέρθυρον
15ἢ τὰν γυναῖκα τὰν ἔσω καθημέναν·
μικρὰ μέν ἐστι, ῥᾳδίως νιν οἴσομες.
ἂν δὴ τι φέρῃς, μέγα δή τι φέροις·
ἄνοιγ᾽ ἄνοιγε τὰν θύραν χελιδόνι·
οὐ γὰρ γέροντές ἐσμεν, ἀλλὰ παιδία.

Μ. Ζ. Κοπιδάκης

Ήλθε το χελιδόνι ήλθε

φέρνει τις καλοκαιριές

και χαρούμενες χρονιές,

κάτασπρη έχει την κοιλιά,

μαύρη την ουρά.

Ρίξε συκοπιταρίδα

από το αρχοντικό σου,

φέρε κύπελλο κρασί

και κανίστρι με τυρί.

Και το ξεροκόμματο,

μα και το αυγόψωμο

αγαπά το χελιδόνι. Να του δίνουμε ή θα καλοχεριστούμε;

Αν μας δώσεις -Αν μας αρνηθείς, ησυχία δεν θα βρεις

ή θα αρπάξουμε την πόρτα ή τ᾽ ανώφλι της

ή τη νοικοκυρά που ᾽ναι μες στο σπίτι·15

είναι μικροκαμωμένη, εύκολα σηκώνεται.

Αν θα μας φιλοδωρήσεις, να ᾽ναι κάτι που αξίζει.

Άνοιγε, άνοιγε τη θύρα στα χελιδονάκια·

δεν είμαστε δα γέροι, είμαστε παιδιά.

Χελιδονίσματα Κρήτης (Κάλαντα της Άνοιξης)

Ο Μάρτης ήρθε με χαρές και με δροσιές γεμάτος,
όλα τα έχνη τα κακά να μη φανή η φανιά ντως,
όξω ψύλλοι και κοργοί, όφιδες και μποντικοί
κολισαύρες και λιακόνια,
όξω απού τ΄ αφεντικού το στρώμα.
Το χελιδόνι νάρχεται , στο σπίτι να φωλεύγει,
και να του δίδετε θροφή να παίρνει να μισέβγει
να πηαίνει εις την έρημο, να είναι φορτωμένο,
να τρώει να ευφραίνεται κι αυτό το βλοημένο
δώτε και μας τον κόπο μας, ό,τι είναι ο ορισμός σας
και ο Χριστός μας πάντοτε να είναι ο βοηθός σας,
χρόνους πολλούς να ζήσετε, πάντα ευτυχισμένοι
σωματικά και ψυχικά να είστε ευτυχισμένοι .