Την περασμένη Κυριακή επισκέφθηκα το υπέροχο σπίτι (Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης) της λαογράφου Αγγελικής Χατζημιχάλη και παρακολούθησα τη συζήτηση με θέμα : "Η Λαϊκή τέχνη ως πηγή έμπνευσης της σύγχρονης τέχνης στην Αθήνα σήμερα" στο χώρο ήτανε εκτεθειμένα και σύγχρονα έργα (υφαντικής) τριών γυναικών δημιουργών που πραγματικά συνέδεαν την παραδοσιακή χειροτεχνία με τη σύγχρονη τέχνη. Η συζήτηση εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, μου άφησε όμως μία πικρή γεύση και αναπάντητα ερωτηματικά γιατί πληροφορήθηκα από απόλυτα αξιόπιστα άτομα ότι η έννοια της χειροτεχνίας στην ελληνική πραγματικότητα είναι αδιάφορη για το ελληνικό κράτος, δεν υποστηρίζεται, δεν λαμβάνεται υπ΄όψιν, αγνοείται παντελώς και όχι μόνο τούτο αλλά ο Οργανισμός Ελληνικής Χειροτεχνίας καταργήθηκε, οι 40 σχολές που υπήρχανε σε όλη την Ελλάδα, έπαψαν να λειτουργούν και όλο το πολύτιμο υλικό του Οργανισμού, τα βιβλία, τα σχέδια, ένας πραγματικός λαογραφικός θησαυρός καταχωνιάστηκε και αχρηστεύθηκε !!!
Τι ειρωνεία !!! Αυτή η υπέροχη γυναίκα, η Αγγελική Χατζημιχάλη αφιέρωσε τη ζωή της στη μελέτη και διάσωση της ελληνικής λαϊκής τέχνης και σήμερα το ελληνικό κράτος, αντί να διαφυλάξει, να ενισχύσει και προβάλει την πολιτιστική μας κληρονομιά, την αποποιείται με το πρόσχημα "Δεν έχουμε χρήματα " ΄Αραγε η Αγγελική Χατζημιχάλη, διέθετε χρυσούς χορηγούς, κρατικές επιχορηγήσεις ή πακτωλό χρημάτων για να υλοποιήσει το τεράστιο και μοναδικό έργο της; Σίγουρα όχι, διέθετε "ψυχή" , πραγματική αγάπη και συναίσθηση χρέους . Λέει η ίδια :
Στον παρακάτω δρόμο, στην οδό Αδριανού, σ' ένα παλιό Αθηναϊκό σπίτι, έμενε ο παππούς μου, ο Χιώτης συμβολαιογράφος Γρηγόριος Μπουρνιάς. Σωροί κι εδώ από πασίλογα και διαλεχτά έργα τέχνης, αρχαιοελληνικά, βυζαντινά, ανατολικά... Μανιακοί λάτρεις της τέχνης οι δυο σεβαστοί μου πρόγονοι, γνωστοί για την πολύτιμη συμβολή τους στα γράμματα και την τέχνη, εύκολα κι αβίαστα κύλησαν μέσα στο αίμα και την ψυχή μου, που την οδηγούν στην παλιά εκείνη Ελλάδα που κλείνει μέσα της όλες τις Ελλάδες..." γράφει η ίδια η Πλακιώτισσα αρχόντισσα. Κι αυτό ήταν μόνο η αρχή... Όταν ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής εισέρχεται στα σπίτια των Αθηνών όλος ο παραδοσιακός πλούτος, μαζεύεται στα παλαιοοπωλεία. Από εκεί ξεκινάει το συλλεκτικό της έργο η Αγγελική Χατζημιχάλη: ελληνικά υφαντά, λαϊκά κεντήματα, ξυλόγλυπτα αντικείμενα (ρόκες, χτένια, σκαφίδια κ.λπ.), ασημικά, χαλκώματα και διάφορα άλλα είδη λαϊκής τέχνης. Κι όπως γράφει ο στενός συνεργάτης και φίλος της Δημήτρης Λαζογιώργος-Ελληνικός: "η διορατικότητά της την είχε οδηγήσει στο θεμελειώδες συμπέρασμα ότι από την μελέτη των αντικειμένων που ένας λαός κατασκεύασε σε μια συγκεκριμένη εποχή, μπορούμε να διακρίνουμε την ιδιοφυία του και το βαθμό του πολιτισμού του (ιδιαίτερα από τον τρόπο με τον οποίο τα διακόσμησε), όπως μπορούμε και να τον τοποθετήσουμε ιστορικά..."
Η Αγγελική Χατζημιχάλη ταξιδεύει σ' όλη την Ελλάδα. Πηγαίνει σε χωριουδάκια και νησάκια κι οι γνήσιοι, απλοί άνθρωποι της υπαίθρου την αγκαλιάζουν και της προσφέρουν την καθημερινότητά τους, της ανοίγουν τη ζωή τους στα μάτια της με τα ήθη, τα έθιμα, τον τρόπο παρασκευής ή κατασκευής από φαγητά, γλυκά, υφαντά μέχρι ξυλόγλυπτα, ασημικά, κεραμικά... "Παντρεύει ζευγάρια, βαφτίζει μωρά, συνοδεύει κηδείες. Συμμετέχει σε πανηγύρια και λύπες, της γίνονται βίωμα το ίδιο τα τραγούδια της χαράς του λαού μας όπως και τα μοιρολόγια του. Η έμφυτη ερευνητική της ικανότητα της επιτρέπει να εμβαθύνει στην ουσία των λαϊκών μας ηθών και εθίμων και βρίσκοντας τα ξεχασμένα νήματα της ιστορικής συνέχειάς τους, να αξιολογήσει κάθε λαϊκή έκφραση και να γίνει σιγά-σιγά ο μοναδικός παντογνώστης αυτού του υπέροχου θαύματος, του άγνωστου στους άλλους, που φέρει το όνομα "Ελληνικός Λαϊκός Πολιτισμός" (Δημήτρης Λαζογιώργος-Ελληνικός). Αυτή η σπουδή της λαϊκής μας κληρονομιάς, την απορρόφησε τόσο πολύ, που θυσίασε τα υπόλοιπα ταλέντα της δηλαδή την ζωγραφική και την λογοτεχνία. Και πάντα αποσυρόταν στο περιθώριο, όταν της απονέμονταν έπαινοι. Το έργο της σπουδαίο. Αναφέρει ο κ. Δημ. Λαζογιώργος-Ελληνικός:
- Έγραψε και κυκλοφόρησε βιβλία,μελέτες και άρθρα.
- Ίδρυσε σχολεία, ιδρύματα και επαγγελματικές σχολές σ΄ ολόκληρη την Ελλάδα.
- Προστάτευσε και βοήθησε τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής το 1922, εξασφαλίζοντας δουλειά σε χιλιάδες απ΄αυτούς, δίνοντας με τον τρόπο αυτό στους εμπόρους ιδέες για κέρδη και στα μικρασιάτικα λαϊκά μας μοτίβα νέο χώρο εμφάνισης: τον κυρίως ελλαδικό.
- Είχε την ευθύνη από το 1921 μέχρι και το 1926 της Οργάνωσης των "Βιοτεχνικών Εκθέσεων" του Λυκείου Ελληνίδων.
- Υπήρξε θεμελιακός συνεργάτης του 'Αγγελου και της Εύας Σικελιανού στις Δελφικές Εορτές του 1927 και του 1930.
- Ανέβηκε στα Βορειοηπειρωτικά βουνά το 1940-41 και μόχθησε μαζί με το στρατό μας.
- Έσωσε στη συνέχεια, μαζί με άλλες γυναίκες των Αθηνών, αμέτρητους στρατιώτες από την αιχμαλωσία.
- Μαζί με τα παιδιά της συμμετείχαν ενεργά στην αντίσταση κατά των κατακτητών και εφοδίαζαν με όπλα την αντίσταση.
- Εργάστηκε για την Λευτεριά της Κύπρου.
- ...και νικήθηκε μόνο από την ανελέητη αρρώστια.
Το όνομά της περνάει από στόμα σε στόμα, από βουνοκορφή σε βουνοκορφή, από στρούγκα σε στρούγκα, σα θρύλος που φέρνει πίσω στους ίδιους τη συνείδηση και την υπερηφάνεια της φυλής τους..." Όλη της η ζωή ήταν γεμάτη από έναν διπλό αγώνα. Από τη μια πάσχιζε να διασώσει τα στοιχεία του Λαϊκού μας Πολιτισμού κι από την άλλη αγωνιζόταν να εξασφαλίσει την συνέχεια αυτού του Πολιτισμού, κόντρα στο "ρεύμα" και την "μόδα" της εποχής. Η Αγγελική Χατζημιχάλη έδωσε τα πάντα για την μεγάλη αγάπη της ζωής: τον Λαϊκό Πολιτισμό και Παράδοση. Σ' εκείνην οφείλουμε την ύπαρξη των κατά τόπους Μουσείων Λαϊκής Τέχνης, την ίδρυση Βιοτεχνικών και Οικοκυρικών Σχολών καθώς και την δημιουργία του "ρεύματος" και τη στροφή πολλών συγχρόνων και νεωτέρων της Ελλήνων προς την Λαϊκή Τέχνη και Παράδοση και την ανάγκη για τη μελέτη και διάσωσή των. Το 1932 τιμήθηκε με παράσημο από το Βέλγιο και το 1958 έλαβε Βραβείο από τη Γαλλία. Την δεκαετία του 50 η Αγγελική Χατζημιχάλη μετά από 25 χρόνια δραστηριότητας, τιμάται από το κράτος, την Ακαδημία, τους λογοτέχνες. Όλοι όμως έκαναν λάθος. Την ιεραπόστολο της Παράδοσης, δεν την αφορούσαν τα βραβεία, τα παράσημα, οι έπαινοι. Μόνο η αγάπη των ανθρώπων κι η δουλειά της, η αποστολή της. Καλοκαίρι... στα κορφοβούνια ηχεί η φλογέρα, στη Σκύρο μοσχοβολάει το βερνίκι στα ξυλουργεία, στο Τρίκερι ανασαίνει το εργόχειρο και κάτω από τον καυτό ήλιο του Αιγαίου ψήνονται τα κεραμικά κι η ψυχή της Αγγελικής Χατχημιχάλη αναγαλιάζει... Βιβλιογραφία
- Δημ.Λαζογιώργου-Ελληνικού "Επτά ελληνικά δοκίμια" (Εκδόσεις "Πελασγός", Αθήνα 1996)
- Δημ.Λαζογιώργου-Ελληνικού "Αγγελική Χατζημιχάλη: η Ελληνία που φώτισε το Γένος" (Εκδόσεις Πνευματικού Κέντρου Δήμου Αθηναίων)
Πόνεσα και αγανάκτησα, άκουσα ανθρώπους που επί 50 χρόνια υπηρέτησαν μέσα στον ΕΟΜΜΕΧ (Ελληνικός Οργανισμός Μικρών Μεσαίων Επιχειρήσεων και Χειροτεχνίας) να εξιστορούν τις αξιόλογες δραστηριότητες : μεταλλοτεχνία, κεραμική,κεντητική, τις σχολές υφαντικής σε όλη την ελληνική ύπαιθρο, που έδιναν δουλειά και πρόσθετο εισόδημα, σε παραδοσιακούς τεχνίτες και αγρότισσες. ΄Ολοι γνωρίζουμε την παραγωγή των αξιόλογων χειροποίητων υφαντών (χαλιά, πετσέτες, στρωσίδια κλπ) σε σχέδια παραδοσιακά αλλά και μεγάλων ελλήνων ζωγράφων όπως Τσαρούχη, Μόραλη κλπ) του ΕΟΜΜΕΧ. Πόσο λυπηρό.....πραγματική κατάντια, εδώ και χρόνια όλα τα χαμηλής ποιότητας και κακού γούστου, προϊόντα "λαϊκής τέχνης", που πωλούνται στα εκατομμύρια των τουριστών που επισκέπτονται τη χώρα μας εισάγονται από την Κίνα, Ινδία, Μπαγκλντές, Πακιστάν..... Σήμερα που βιώνουμε την πρωτοφανή κρίση των αξιών πρωτίστως και την οικονομική κρίση κατά δεύτερο, ίσως είναι η ώρα να στραφούμε στις πολιτιστικές μας ρίζες , με σύγχρονη ματιά με ανανεωμένη αντίληψη. Το συμπέρασμα της συζήτησης ήτανε: " η ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑ θα μπορούσε θαυμάσια να αποτελέσει πηγή εσόδων και επαγγελματικής αποκατάστασης, όμως η πολιτεία... δεν τη στηρίζει, απλά την αγνοεί...." Οικία Αγγελικής Χατζημιχάλη
Το σπίτι της Αγγελικής Χατζημιχάλη
Το τριώροφο πλακιώτικο κτήριο της κατοικίας της Αγγελικής Χατζημιχάλη σχεδιάστηκε το 1924 από τον αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο (1871 - 1939) και είναι το μόνο από τα έργα του που σώζεται στην Αθήνα. Αποτελεί έξοχο δείγμα εκλεκτιστικής αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου. Η εμπνευσμένη κατασκευή του ενσωματώνει παραδοσιακά, νεοβυζαντινά και σύγχρονα μορφολογικά αρχιτεκτονικά στοιχεία.Το εσωτερικό της οικίας Χατζημιχάλη είναι διακοσμημένο με ξυλόγλυπτα, που σχεδίασε η ίδια, βασισμένα σε λαϊκά μοτίβα. Η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική διαμόρφωση των χώρων, με έντονες επιρροές από την παραδοσιακή λαϊκή αρχιτεκτονική του ελληνικού χώρου, προσδίδει στο οίκημα ξεχωριστή γοητεία.
Στην εσωτερική αυλή της οικίας έχει τοποθετηθεί, με πρωτοβουλία του Ροταριανού Ομίλου Αθηνών, μαρμάρινη προτομή της Αγγελικής Χατζημιχάλη, έργο του γλύπτη Νικόλα (1909 - 1990). Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 3 Ιουνίου 1971.
Στην πρόσοψη του σπιτιού υπάρχει σήμερα εντοιχισμένη πλάκα, όπου αναγράφεται: "Εδώ έζησε, δούλεψε και πέθανε η μεγάλη μας λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη".
Το Κέντρο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης
Στο σπίτι της Αγγελικής Χατζημιχάλη, όπου έζησε και πέθανε το 1965, στεγάζεται σήμερα το "Κέντρο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης του Δήμου Αθηναίων" (αγγλ. Municipal Museum of Folk Culture - Angeliki Hatzimichali).
Σκοπός του Κέντρου είναι η διαφύλαξη και η συντήρηση της λαϊκής τέχνης, η έρευνα της ελληνικής παράδοσης, η γνωριμία με την ελληνική λαϊκή παράδοση και η συνεργασία με άλλους αντίστοιχους φορείς. Περιλαμβάνει πλούσιο υλικό από κεντήματα, υφαντά, κεραμικά, αγροτικά εργαλεία, αργαλειούς, εικόνες και πίνακες ζωγραφικής της ίδιας της Αγγελικής Χατζημιχάλη.
Η λαογραφική βιβλιοθήκη του Κέντρου περιέχει βιβλία και περιοδικά σχετικά με την εθνογραφία, τη λαϊκή τέχνη και την παράδοση του ελληνικού, αλλά και του ευρύτερου βαλκανικού χώρου, καθώς και για τη λαϊκή γλώσσα και λογοτεχνία.
Η Αγγελική Χατζημιχάλη άφησε και πλούσιο συγγραφικό λαογραφικό έργο. Το μνημειώδες έργο της "Σαρακατσάνοι" (1959) την καθιέρωσε και την έκανε παγκοσμίως γνωστή.
Πηγές
- Κάτια Μητροπούλου: "Αθήνα: Μνήμες και κτήρια", α' έκδοση, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2004.
- Δημήτρης Λαζογιώργος - Ελληνικός: " Αγγελική Χατζημιχάλη: Η Ελληνίδα που φώτισε το γένος", Δήμος Αθηναίων - Πολιτισμικός Οργανισμός.
- Φωτεινή Τσάμπρα: "Μια βόλτα στο Κέντρο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης Αγγελική Χατζημιχάλη", Εκδόσεις ΤΑΞΙΔΕΥΤΗΣ, Αθήνα, 2006.
- Ζέτα Αντωνοπούλου: "Τα γλυπτά της Αθήνας: Υπαίθρια Γλυπτική 1834 - 2004", α' έκδοση, Εκδόσεις ΠΟΤΑΜΟΣ, Αθήνα, 2003.
- Αρχείο Νεοτέρων Μνημείων (Ηλεκτρονική Έκδοση
